Toonaangevende afdeling aardwetenschappen dreigt te verdwijnen door bezuinigingen: ‘Mijn basis valt weg’    

Onbegrip, boosheid, stress en verdriet. Dat zijn de overheersende emoties op de tiende en elfde etage van het onderzoeksgebouw van de Vrije Universiteit in Amsterdam, thuishaven van de afdeling aardwetenschappen. Volgens een reorganisatieplan worden 42 van de 51 medewerkers van die afdeling ontslagen, de eerste 37 zelfs al per 1 augustus. Negen onderzoekers behouden hun baan, maar moeten overstappen naar andere afdelingen.

Daarmee valt het doek voor een afdeling die in de loop der jaren veel wetenschappelijk succes kende. Neem nu de ontdekking in 2017 van een dertienduizend jaar oud bos, onder het veen bij Amersfoort, slechts één voorbeeld van het Amsterdamse pionierswerk in de kwartairgeologie, het onderzoek van de – naar geologische maatstaven – jonge historie van vooral het Nederlandse landschap.

Maar denk ook aan alle gloednieuwe inzichten die de onderzoekers onthulden over het exacte moment, bijna 66 miljoen jaar geleden, dat een meteoriet een einde maakte aan de heerschappij van de dinosauriërs, of hun revolutionaire ideeën over hoe de maan ruim 4,5 miljard jaar geleden uit de aarde kan zijn ontstaan.

Aan die onderzoekstraditie komt met de voorgenomen reorganisatie een eind. De bezuinigingen van het kabinet op onderwijs en onderzoek leiden ertoe dat de VU als geheel tientallen miljoenen minder te besteden heeft.

Met een instroom van zo’n veertig bachelor- en veertig masterstudenten per jaar is aardwetenschappen klein, maar die studenten kosten relatief veel: ze gaan op veldwerk en in hun masterfase gebruiken ze laboratoria met dure meetinstrumenten. Hetzelfde geldt voor de onderzoekers in dienst.

‘De afdeling heeft, ondanks eerdere reorganisaties, te maken met structurele tekorten die de afgelopen jaren gedeeltelijk zijn opgevangen door andere afdelingen. Door de bezuinigingsopgave waar we nu voor staan, is deze steun niet langer mogelijk’, laat het college van bestuur (CvB) weten in een reactie.

Hoe de universiteit zijn besluit onderbouwt, steekt de medewerkers. ‘We worden neergezet als een stel profiteurs. Maar we hebben flinke maatschappelijke impact en hebben het grootste deel van ons financiële tekort al verkleind. We hielden ons de afgelopen jaren bovendien altijd aan de financiële afspraken’, zegt een onderzoeker die anoniem wil blijven omdat hij voor de VU blijft werken.

‘Intens verdrietig’

Aardwetenschappen is een tastbaar voorbeeld van het grote effect van de landelijke bezuiniging op onderwijs en onderzoek, die ook op andere plekken in de academische wereld al schade berokkent aan opleidingen en instituten.

‘Dit voelt intens verdrietig en is voor mij persoonlijk desastreus’, zegt onderzoeker Lisette Kootker, die per 1 augustus haar baan verliest. ‘De afgelopen zeventien jaar heb ik hier gewerkt aan een wetenschappelijke revolutie in de archeologie en ik heb mijn best gedaan dat werk heel goed in te bedden bij aardwetenschappen. Nu dat stopt, valt mijn hele basis weg. Het raakt aan wie ik voor mijn gevoel ben.’

De gevolgen van de plannen zijn ook buiten het persoonlijke groot. Zo verdwijnt een groot deel van het onderwijs. ‘Er zijn straks nog maar vijf docenten over. Die kunnen nooit een heel onderwijsprogramma draaien’, zegt masterstudent aardwetenschappen Brecht Reintsema, woordvoerder van de actiegroep Red Aardwetenschappen, tijdens een groepsgesprek van de Volkskrant met zo’n vijftien onderzoekers, promovendi en studenten.

Hoewel het bestuurscollege desgevraagd zegt de ‘continuiteit en kwaliteit’ van elk promotietraject te garanderen, denken de promovendi dat het vanaf 1 augustus lastig wordt hun onderzoek nog fatsoenlijk af te ronden.

‘De grootste experts op verschillende onderdelen van mijn onderzoeksterrein, dynamisch kustbeheer, zijn straks weg. Voor mijn begeleiding zijn ze eigenlijk onvervangbaar’, zegt Oeki Verhage, halverwege een vierjarig promotietraject. Hij is een van zeventien promovendi die straks geheel zonder begeleiding zitten. ‘Ik weet niet hoe ik nog kan promoveren als straks zelfs het laboratorium met specialistische instrumenten verdwijnt waarvan ik gebruikmaak.’

In het sedimentenlaboratorium waar Verhage zijn analyses doet, is het nu nog behoorlijk druk. ‘Kijk, daar analyseren twee studenten monsters uit een rivier. Hun onderzoek moet ons meer leren over de overstromingsgeschiedenis van die rivier en of de recente hoge waterstanden daar uitzonderlijk zijn’, zegt onderzoeker Willem Toonen. Zowel zijn aanstelling als het lab waarin hij werkt, verdwijnt per 1 augustus.

En dat terwijl het lab zelf winstgevend is, zegt hij. ‘We doen veel opdrachten voor bedrijven. Door ons weg te bezuinigen, verlies je alleen maar meer geld.’

Toonen vertelt nog altijd bevlogen over het onderzoek. ‘Kijk, dit apparaat, hiermee kunnen we de vorm en grootte van individuele sedimentkorrels doormeten’, zegt hij. Dat bepaalt onder meer hoe vervuiling zoals microplastics zich aan die sedimenten vastkleeft. ‘Rijkswaterstaat heeft bijvoorbeeld veel aan die kennis. Dit is het enige apparaat in Nederland dat dit kan.’

‘Incompleet beeld’

De betrokkenen benadrukken dat de reorganisatie nog geen voldongen feit is. ‘Dit is een voorgenomen besluit, gebaseerd op een slecht beleidsplan, dat nog altijd kan worden aangepast’, zegt Reintsema.

Zo moet de centrale ondernemingsraad (OR) van de universiteit zich nog over de plannen buigen, al heeft die slechts een adviserende rol. De facultaire adviesraad was eerder in elk geval niet bepaald mild over het plan, zo blijkt uit zijn advies aan het faculteitsbestuur, dat in handen is van de Volkskrant. De raad uit daarin kritiek op het ‘incomplete beeld van de financiële situatie’ in het reorganisatieplan en stelt dat het ‘niet tot stand was gekomen volgens de hiervoor geldende procedure’.

Daarop presenteerde de adviesraad een alternatief plan, opgesteld in samenspraak met de werknemers van aardwetenschappen. Ook daarin worden offers gebracht. Dat werknemers in de hoogste loonschalen vrijwillig minder gaan werken, bijvoorbeeld, plus het terugdringen van het benodigde aantal vierkante meters en andere maatregelen die geld moeten besparen. Maar de noodzakelijke bijdrage van aardwetenschappers aan urgente maatschappelijke vraagstukken kan dan behouden blijven, schrijft men.

Het bestuurscollege noemt het alternatieve plan ‘geen realistische optie’ en zegt het te hebben onderzocht en doorgerekend. Onderzoeker Jorien Vonk, lid van het bestuur van de afdeling aardwetenschappen, denkt daar anders over. ‘Naar dat plan is door het faculteitsbestuur en het CvB nauwelijks gekeken’, zegt ze. Terwijl het volgens haar juist ‘forse reputatieschade voorkomt, opleidingen behoudt waarom het werkveld schreeuwt, en de afdelingsbegroting rond de nul doet uitkomen’.

Het universiteitsplan wordt bovendien niet goedkoop. De reorganisatie kost minimaal 5 miljoen euro en dat is volgens Vonk ‘voorzichtig ingeschat’. Bovendien is het waarschijnlijk dat de universiteit de 4,8 miljoen euro moet terugbetalen die onderzoeksfinancier NWO heeft geïnvesteerd in onderzoekers en apparatuur voor het Nigel-lab (Netherlands Isotope Geochemistry Laboratory), waarvoor de VU het dure, specialistische cleanlab niet wil afbouwen.

Maatschappelijk relevant

In dat lab ligt het werk nu grotendeels stil. ‘Kijk, deze massaspectrometer hier, daarvan is de installatie pas vorige week afgerond’, zegt labmanager Graham Hagen-Peter. Met zulke instrumenten bepalen de onderzoekers zogeheten isotopenverhoudingen, die informatie kunnen onthullen over de ouderdom en herkomst van gesteenten, van de verf in schilderijen, en zelfs van menselijke overblijfselen.

Dergelijk onderzoek is maatschappelijk relevant, benadrukken werknemers. ‘Wij doen in ons lab klimaatreconstructies. We onthulden de rol die vrouwen speelden in de migratiestromen binnen Europa na het instorten van het Romeinse Rijk, iets dat rechtstreeks raakt aan onze verre geschiedenis. We onderzoeken onze culturele identiteit en geschiedenis via banden met het Rijksmuseum. Het forensisch onderzoek dat we doen is internationaal toonaangevend. We doen zelfs onderzoek voor een aantal ministeries. Maar dat wordt door de VU bij dit besluit allemaal niet meegewogen’, zegt Kootker.

‘Opleidingen aardwetenschappen kijken naar de wereld op heel lange tijdschalen’, vertelt onderzoeker Benjamin Campforts, die zijn baan ook vanaf 1 augustus verliest. ‘Iets als klimaatbeleid kun je niet voeren als je die lange blik niet meeneemt.’ De aangekondigde reorganisatie is bovendien in strijd met de internationale trend, zegt hij. Zo selecteerde de EU begin dit jaar nog 47 projecten, samen goed voor een investering van 22 miljard euro onder de zogeheten Critical Raw Materials Act, die onder meer de toestroom van zeldzame aardmetalen en andere noodzakelijke grondstoffen moet reguleren. ‘Aan de VU snijdt men juist de kennis op die terreinen weg. Onbegrijpelijk.’

Het college van bestuur laat weten dat het inderdaad ‘moeilijke keuzes’ moest maken, maar dat het zich bij de reorganisatie heeft gericht ‘op het behouden en versterken van de onderdelen waar we de meeste impact maken’.

Ook kritiek buiten de VU

Toch klinkt ook van buiten de VU veel kritiek op het reorganisatieplan van de universiteit. ‘Dit is buitenproportioneel en heel onverstandig’, zegt Han Dolman, directeur van het Koninklijk Nederlands Instituut voor Onderzoek der Zee, dat veel aardwetenschappelijk onderzoek verricht.

De Geologische Dienst Nederland, onderdeel van TNO, heeft aan de VU laten weten zich zorgen te maken over de gevolgen van het voorgenomen besluit. ‘Bijvoorbeeld over de beschikbaarheid van voldoende geschoold personeel’, zegt een woordvoerder.

In een brief aan de ondernemingsraad en de universitaire studentenraad van 10 april, in handen van de Volkskrant, spreekt het Koninklijk Nederlands Geologisch Mijnbouwkundig Genootschap de hoop uit dat er nog een gesprek mogelijk is. ‘De sectorpartners zijn niet gehoord gedurende het proces’, staat daarin onder meer. De vereniging stelt dat niet alleen zijzelf, maar ook Deltares, TNO, diverse ingenieursbureaus en NWO graag het gesprek zouden willen aangaan met het faculteitsbestuur en de afdeling ‘om mee te denken over oplossingen en mogelijkheden om aardwetenschappen in stand te houden’.

Het VU-bestuur laat weten tijdens dat het, nu alle medewerkers zijn geïnformeerd, ‘ook met subsidieverstrekkers en externe partijen in gesprek kan gaan’, maar wil daar lopende dat proces nog niet in detail op reageren.

Niet alle medewerkers durven nog te hopen op een goede afloop. ‘Ik geloof eerder in uitstel’, zegt Kootker. ‘Via de OR, of via de rechter misschien. Dan zie ik die datum van 1 augustus wel opschuiven. Wie weet vindt de rest van deze reorganisatie dan ook met wat meer respect plaats.’

Luister hieronder naar onze wetenschapspodcast Ondertussen in de kosmos. Kijk voor al onze podcasts op volkskrant.nl/podcasts.