Theo Spek (62) heeft zich voorgenomen een optimistisch verhaal te vertellen, zegt hij. Dat ziet hij als zijn plicht, als hoogleraar landschapsgeschiedenis aan de Rijksuniversiteit Groningen, de enige hoogleraar van zijn soort in Nederland. ‘Ik zie zoveel van mijn leeftijdsgenoten cynisch worden. De natuur is naar de knoppen gegaan, zeggen ze, en ook met het landschap gaat het verkeerd.
Ik kan me dat cynisme niet permitteren. Ik werk met jonge mensen. Het helpt niet als ik voortdurend ga roepen: alles gaat mis. Bovendien zie ik wel degelijk nog perspectief. Het besef dat problemen als stikstof en waterkwaliteit moeten worden aangepakt, dat klimaatverandering gevolgen heeft, zal in steeds bredere kringen gaan doordringen. Het zal niet snel gaan, ik ben niet naïef, maar ik denk dat Nederland er over twintig, dertig jaar beter aan toe zal zijn.’
Landschap kan daarbij verbinden, meent Spek. ‘Veel mensen hebben misschien niet veel met natuur, maar wel met het landschap waarin ze opgroeien, het cultuurlandschap. En andersom: juist in dat door mensen vormgegeven landschap valt er voor natuur veel te winnen. Landschap kan landbouw en natuur, die uit elkaar zijn gegroeid, verzoenen. Natuur wordt vaak gezien als een ‘links’ onderwerp, landbouw als een ‘rechts’ onderwerp, maar in het landschap ontmoeten die twee elkaar. Dat geldt van links tot rechts, van jong tot oud, van boer tot natuurbeheerder.’
Landschap, dat is, in de definitie van Theo Spek, het resultaat van de wisselwerking tussen aarde, natuur en mens. Een driehoek, waarbij die drie componenten in het ideale geval in balans zijn. Landschap is allesbehalve bewegingsloos, en historische geografie verre van academisch, en dat laat hij graag zien. Hij neemt zijn studenten zo veel mogelijk mee naar de verschillende landschappen van Nederland, en vertelt ter plekke enthousiast het verhaal over het ontstaan ervan.
Ook vandaag doet hij dat, als we in de omgeving van Zwolle een tochtje langs beide zijden van de IJssel maken. Dan belanden we al snel in ‘het mooiste weteringenlandschap van Nederland’, en volgt het verhaal van hoe al die weteringen en dwarsweteringen met de hand gegraven werden in de middeleeuwen om het overtollige water af te voeren naar de IJssel en zo het land te kunnen ontginnen. ‘Zo’n slim systeem, je kunt bijna niet geloven dat mensen dat in de 12de eeuw hebben uitgedacht.’
Kennis van het verleden kan helpen bij het oplossen van actuele problemen, meent Spek. ‘Je kunt bijvoorbeeld, met het oog op toenemende weersextremen, ook leren van hoe we vroeger water vasthielden.’ Maar ook de typische kenmerken van de verschillende streken in Nederland zouden weer sturend moeten zijn voor de activiteiten die er plaatsvinden, meent Spek. ‘Niet iedere bodemsoort, bijvoorbeeld, is geschikt voor landbouw, of voor woningbouw, of voor natuur. Ik pleit voor een aanpak per streek, per gebied.’
Daarbij kan het onlangs (onder zijn redactie) verschenen boek Landschappen van Nederland misschien helpen. Een vuistdik handboek; zevenhonderd rijk geïllustreerde pagina’s over de zeventien verschillende hoofdlandschappen van Nederland en de honderddertig streken van Nederland. Het is voor het eerst dat het Nederlandse landschap zo compleet is gedocumenteerd.
In het landschap schuilen oplossingen, zegt u. Hoe ziet u dat concreet voor u?
‘Je moet doen wat logisch is, dus wat de bodemsoort en de natuurlijke omstandigheden vragen. Rondom grote natuurgebieden, bijvoorbeeld in en rond onze nationale parken, moeten we overgangsgebieden maken. Waar landbouw natuurinclusief is, waar je heggen, hagen, houtwallen en waterlopen terugbrengt. Een dergelijk landschap is ook veel aantrekkelijker voor recreanten. Het betekent wel dat de landbouw daar dan veel minder intensief is. En daarvoor moeten we die natuurvriendelijke boeren ruimschoots compenseren.
‘Anderzijds dienen we wel degelijk ook pure landbouwgebieden te houden, waar voedselproductie voorop staat, bijvoorbeeld in onze vruchtbare zeekleipolders. Maar die boeren moeten dan wel zelf hun broek ophouden, dus betaald worden vanuit de markt, en niet vanuit Brusselse subsidies.
‘Het is ook onvermijdelijk dat de veestapel hierdoor zal krimpen. Zelfs de agrarische sector zelf ziet steeds meer in dat dit onvermijdelijk is. We gaan binnen twintig jaar naar een andersoortige landbouw in ons land.’
Boeren zullen dit uitleggen als: wij moeten weer van alles, of we moeten wijken, of helemaal weg.
‘Maar ik beweer het tegendeel. Na meer dan dertig jaar de geschiedenis van het Nederlandse landschap te hebben bestudeerd wil ik wel zeggen dat we boeren ook in de toekomst hard nodig hebben. Ons landschap is voor het overgrote deel gevormd door boeren, nu al meer dan zesduizend jaar lang. Zonder boer geen landschap. Je moet boeren ook perspectief bieden voor de lange termijn. Dus als je afspraken maakt over de aanleg en het onderhoud van bijvoorbeeld heggen, hagen, houtwallen en sloten, dan zul je voor zeker twintig jaar financiële zekerheid moeten bieden. Want deze natuurrijke landbouwgebieden voegen echt iets toe, naast de natuurgebieden.’
U zegt ook: het Nederlandse landschap is van groot belang. Wat is het belang van ons landschap?
‘De variatie in het Nederlandse landschap is wereldwijd uniek. Vooral omdat er zo veel verschillende bodemsoorten zijn op zo’n kleine oppervlakte. Ook de hoge bevolkingsdichtheid hielp mee om creatief om te gaan met de Nederlandse delta. Iedere twintig of dertig kilometer rijd je in Nederland een ander landschap binnen. Dat maak je in Duitsland of Polen niet mee.
‘Maar het belang van landschap zie je vooral op het moment dat het aangetast wordt, of aangetast dreigt te worden. Als er plannen zijn voor windmolens, zonneparken, distributiecentra, woningbouw of het kappen van bomen, komen mensen in actie. Op dat soort momenten zie je opeens hoe we ons kunnen hechten aan onze leefomgeving, aan de plek waar we zijn opgegroeid. Dat noem ik de existentiële waarde van het landschap. En dat is nog maar een van de waarden die ik onderscheid. Het landschap heeft ook economische waarde, ecologische waarde en historische waarde.’
Wat direct opvalt in die driehoek van aarde, natuur en mens, is dat de rol van de laatste wel erg dominant is geworden in de laatste eeuwen.
‘Ja. In de ijstijd was het vooral het aardkundige proces dat sturend was. Dan komt, in de warmere periode van het holoceen (van 11.700 jaar geleden tot nu, red.) de natuur opzetten. We krijgen een natuurlandschap met grote oerbossen, moerassen, duinen, kwelders. Vervolgens, in de prehistorie, begint de mens zijn stempel te drukken. Eerst nog stapje voor stapje, in de middeleeuwen al meer en sinds de industriële revolutie heel nadrukkelijk. In de 20ste eeuw zie je dat de balans echt wordt verstoord, dan gaat wat de mens doet ten koste van de bodem, van het watersysteem, van de natuur.’
U wilt graag optimistisch zijn, maar intussen ziet u ook dat er flink wat schade is toegebracht.
‘Zeker. In West-Nederland en met name in Zuid-Holland, is er door de verstedelijking weinig van het landschap van begin vorige eeuw over. En tijdens ons leven is bijvoorbeeld ook het centrale rivierengebied grondig naar de knoppen geholpen. Door de Betuwelijn, de windmolens, de verstedelijking van Nijmegen, Tiel en Geldermalsen, de ratjetoe aan woningbouw.
‘Veertig jaar geleden was dit nog een fantastisch rivierenlandschap, internationaal uniek. Al die rivieren, die prachtige oeverwallen met hoogstamboomgaarden en oude dorpen, en kommen met kruidenrijke graslanden. Het is allemaal weg. En dan heb ik het nog niet over de biodiversiteit die overal onder druk staat. En toch denk ik dat we nu op een keerpunt zitten, dat we opnieuw de balans gaan zoeken.’
Waar baseert u dat op?
‘Ik merk het bij bijna iedereen die nu de problemen moet oplossen die er in de afgelopen veertig jaar zijn ontstaan. Ook bij sommige BBB-bestuurders in de provincies. Zij houden ook van het landschap waarin ze opgroeiden en waarin ze wonen en andere mensen tegenkomen. Het vorige kabinet koos voor een gebiedsgerichte aanpak om stikstof-, biodiversiteits- en klimaatproblemen te lijf te gaan. Het huidige kabinet heeft de financiering van dit Nationaal Programma Landelijk Gebied teruggedraaid. Dat is doodzonde, maar ik ben ervan overtuigd dat dit in een bepaalde vorm terugkomt. Omdat er in de provincies best enthousiasme voor was. En omdat er geen andere oplossing is.
‘Iedere provincie zou een plan moeten maken voor de verschillende gebieden, bijvoorbeeld op basis van die honderddertig streken uit het boek. Een aanpak die past bij een dergelijk gebied, op basis van de bodem en de geschiedenis. En met het oog op een duurzame ontwikkeling met perspectief voor mensen en ruimte voor natuur. Je kunt dan per gebied kijken wat het beste past.
‘Dat geldt ook voor andere opgaven, zoals woningbouw en de energietransitie. Ik woon zelf in Drenthe, en ik zou het vreselijk vinden als er windmolens in het eeuwenoude esdorpenlandschap zouden verschijnen. Ik denk dan: spaar die oude cultuurlandschappen en zet die windmolens in gebieden waar dit minder schade oplevert, op jonger, opener en industriëler land, bijvoorbeeld. Je moet ook niet aan ieder karakteristiek dorp een straat met nieuwbouw toevoegen. De woningbouw kun je beter concentreren in bepaalde groeikernen. Dat kun je allemaal regelen in zo’n gebiedsgerichte aanpak.’
Er zijn ook dingen goed gegaan in de afgelopen dertig jaar. In de uiterwaarden langs de grote rivieren is bijvoorbeeld meer natuur gekomen.
‘Ja, dat is best goed gelukt, en het is ook logisch om rivieren meer ruimte te geven, al vond ik die kruidenrijke hooilanden in het boerenlandschap van de uiterwaarden ook mooi. En wat wel wordt vergeten: in ruil voor bijvoorbeeld die natuur in de uiterwaarden, mochten boeren in binnendijkse gebieden helemaal hun eigen gang gaan. Dat heeft veel landschapspijn opgeleverd, en verlies aan biodiversiteit. Die heeft de natuurwinst in de uiterwaarden ruimschoots overvleugeld.
‘Van oudsher waren op het boerenbedrijf natuur en landbouw verweven. In de tweede helft van de vorige eeuw zijn landbouw en natuur uit elkaar gegroeid, intensieve landbouw valt nu eenmaal niet te verenigen met natuur. Vanaf de jaren tachtig hebben we zelfs beleid gemaakt van die harde scheiding, om de overgebleven natuur te beschermen. Maar het gevolg is dat de natuur op het boerenland in hoog tempo is verdwenen, die is eigenlijk opgegeven. Dan hebben we het over de helft van ons grondgebied.
‘Uit natuurgebieden is bijna alle landbouw verdwenen, ook als het eigenlijk oude cultuurgronden waren die juist wel iets toevoegen. Intussen ging de biodiversiteit er vaak verder op achteruit. Want de invloeden van stikstof en bijvoorbeeld wateronttrekking raken de natuurgebieden ook, die trekken zich dan weer niets aan van die scheiding. Dat beleid van die harde scheiding is hartstikke fout geweest. Nu dringt het besef door dat we juist opnieuw moeten gaan verweven.’
Is het niet veel handiger om gewoon de natuurgebieden veel groter te maken, ten koste van de landbouw? En dat de overgebleven landbouw dan juist wel heel intensief is.
‘Dat is soms een goed idee, maar ik heb moeite met te ver doorgevoerde natuurontwikkeling. Lang niet alle nieuwe natuur is een succes gebleken. Een gebied waar landbouw en natuur goed verweven zijn levert vaak meer biodiversiteit op.
‘Ik woon zelf in het nationaal park Drentse Aa. Dat is bij uitstek een gebied waarin boeren al duizenden jaren een belangrijke rol spelen. Agrarisch cultuurland, met veel variatie tussen intensieve en extensieve gebieden. Maar in de beekdalen zijn nog maar weinig boeren actief. Terwijl die beekdalen niet kunnen zonder begrazing en regelmatig maaien. Gebeurt dit te weinig dan krijg je verruiging. Als je daar wat vleesvee laat grazen en her en der wat hooilandjes behoudt voor boeren, dan krijgen meer planten en dieren een kans. Zeker als de boeren in de directe omgeving ook natuurvriendelijker gaan boeren.
‘Beheerde natuur heeft een hogere biodiversiteit dan ‘niets doen’-natuur, blijkt uit internationaal onderzoek. Dat komt omdat mensen al die variatie in het landschap aanbrengen. Het is niet voor niets dat we steeds teruggrijpen naar landschap uit de Verkadealbums van Jac. P. Thijsse. Daar zien we al die bloemrijke graslanden, het soortenrijke platteland. Toen was het landschap in balans, met een extreem hoge natuurwaarde, terwijl de mens toch nadrukkelijk aanwezig was. We zouden in die overgangsgebieden deze soortenrijke natuur echt weer terug kunnen krijgen. Her en der lukt dat ook al.’
Maar terug naar de tijd van Jac. P. Thijsse, naar de tijd van voor de mechanisatie, de kunstmest en andere chemie, dat wordt lastig toch?
‘Terug naar het verleden kan natuurlijk niet. Maar herstel van mensgebonden natuur kan op veel plekken zeker wel. Slaan we die richting in, dan los je een aanzienlijk deel van het stikstofprobleem op, verbeter je de waterkwaliteit en bereid je het landschap voor op grote schommelingen in het klimaat. De basisprincipes kennen we.
‘Op mijn universiteit laat onderzoek van ecologen zien dat de allerbelangrijkste factor om de biodiversiteit te herstellen het aanleggen van een meer gevarieerd landschap is: verschillen tussen open en gesloten, nat en droog, dooradering van monotone landschappen met heggen en houtwallen enzovoorts. Maak een gevarieerd landschap en binnen de kortste keren komen er tal van vogels, vlinders, insecten en plantensoorten op af. Dat klinkt mij als muziek in de oren.’
Landschappen van Nederland; handboek voor de geschiedenis van onze leefomgeving. Redactie: Theo Spek. Uitgeverij Matrijs. 696 pagina’s. € 89,95
Geselecteerd door de redactie
